Het Smits-orgel.

klik hier voor alle info plus foto's over de restauratie

klik hier voor de orgelconcertserie

(62 kB)

Inhoud: Monument in een monument ... Het orgel: restauratie èn reconstructie. Klankreconstructie. Reconstructie mechaniek. Reconstructie windvoorziening. Het orgel in de toekomst. Dispositie van het Smits-orgel. Betrokkenen

Monument in een monument ...

Het monumentale gebouw ´De Duif´ is een eveneens monumentaal orgel rijk, dat afkomstig is van de Brabantse orgelmakerij Smits. Het orgel is met 45 stemmen, verdeeld over 3 manualen en vrij pedaal, een van de grootste orgels van Smits. Het is tevens een van de weinige Smits-orgels buiten Brabant. De eerste bouwfase was in 1862-1864. De voltooiing kwam in 1882.
In 1939 werd dit orgel als cultuurmonument aangemerkt, waarna een later omstreden restauratie en klankwijziging volgde. In 1973 bracht de gemeente Amsterdam haar Orgelnota uit om de Amsterdamse orgelcultuur te stimuleren. Het orgel in ´De Duif´ werd toen ingedeeld in de hoogste klasse: Superieur, klasse A. Helaas volgde nimmer de beoogde restauratie voor het toen al in slechte staat verkerende orgel.

Hoewel het orgel in 1985 uit zijn vervallen staat werd gehaald kon er pas vanaf 1995 aan volledige restauratie gedacht worden. Inmiddels is in opdracht van het Amsterdams Monumenten Fonds en in samenwerking met de orgelcommissie van ´De Duif´ (Fons Ruitenbeek) een restauratieplan opgesteld door de orgeladviseur Hans van der Harst. In mei 1997 werd het orgel geheel gedemonteerd door de orgelbouwfirma Gebr. Vermeulen BV te Weert. Hiermee is de aanzet gegeven tot de daadwerkelijke restauratie. Naar verwachting kan het orgel over drie à vier jaar weer zijn feestelijke klanken met rijke klankkleurschakering door de gewelven van de kerk laten klinken. Als belangrijk specimen van de unieke wijze waarop Smits gestalte gaf aan de klassieke Brabantse orgelbouw traditie zal het dan opnieuw een opvallende en bijzondere plaats innemen in noordelijk Nederland.

De demontage en restauratie van het Smits orgel in beeld

(31 kB)

(26 kB)

(35 kB)

(32 kB)

Het orgel: restauratie èn reconstructie.

Naast gebruikelijke restauratiewerkzaamheden vinden ook reconstructies plaats om het orgel terug te brengen in de aanleg van 1882. Het betreft de reconstructie van klank, mechaniek en windvoorziening.

Klankreconstructie.

De klank van het instrument werd in 1941-1942 ingrijpend veranderd met het idee er een universeel orgel van te maken. Naar toenmalige opvattingen moest het mogelijk zijn met één orgel muziek uit alle stijlperioden te vertolken, mits de voor die perioden typerende stemmen aanwezig waren. Aldus werd een flink aantal pijpen veranderd en of ingekort en hergebruikt om er ´nieuwe´ stemmen van te maken. Door deze wijzigingen werd echter de oorspronkelijke samenhang in de klankopbouw ernstig verstoord. Gelukkig zijn nagenoeg alle originele orgelpijpen nog aanwezig, zij het dus deels omgebouwd, zodat reconstructie van alle oorspronkelijke stemmen zeer goed uitvoerbaar is.
Van de orgelstijl van Smits was destijds weinig bekend. In de laatste decennia is echter veel onderzoek verricht. De klank van dit orgel heeft als basis de synthese van Frans Smits sr. (1800-1876) tussen enerzijds de klassieke Brabants/Franse traditie en anderzijds de laat-18e eeuwse klassieke Zuid-duits/Oostenrijkse traditie. Frans Smits jr. (1834-1918) week direct al in 1862-1864 af van het bestek en voegde elementen in uit de klassieke orgeltraditie van Silezië. Dit laatste gegeven kwam pas onlangs verrassend boven water uit het onderzoek van Hans van der Harst. In 1882 week Smits jr. opnieuw van het bestek af en voltooide het Bovenwerk af in de trant van de Franse romantiek.

Reconstructie mechaniek.

Het speelmechaniek vertoonde al in een vroeg stadium gebreken en speelde zeer zwaar. Reeds in 1896 werd het door de firma Adema gerestaureerd en veranderd. Ook werd er een pneumatische speelmachine ingebouwd om het spelen lichter te maken. De ware oorzaak van de problemen, verzakking van de orgelkas, werd echter nooit onderkend, waardoor het orgel altijd moeilijk bespeelbaar bleef. Het mechaniek wordt nu weer naar de oorspronkelijke aanleg hersteld, zij het dat de mechaniekbalken met de draaipunten zwevend en verstelbaar worden gemaakt. De pneumatische speelmachine blijft alleen voor gekoppeld spel gehandhaafd.

Reconstructie windvoorziening.

Van de oorspronkelijk geplande 6 spaanbalgen werden er 3 geplaatst in 1863. Bij de voltooiing in 1882 werd een magazijnbalk geplaatst en vervielen de 3 spaanbalgen. Hiervan zijn er wel nog 2 aanwezig. Omdat gebleken is dat het orgel met enkel de magazijnbalg te weinig lucht krijgt, worden de oude spaanbalgen ook weer in functie gebracht. Een derde spaanbalg wordt gereconstrueerd naar voorbeeld van de oude spaanbalgen.

Het orgel in de toekomst.

Orgeladviseur en orgelcommissie verwachten dat het orgel zeer geschikt zal zijn voor muziek uit de 2e helft van de 18e eeuw en 1e helft van de 19e eeuw. De herwaardering voor orgelmuziek uit deze periode is groeiend, terwijl er weinig orgels zijn die zich hier goed voor lenen. Gedacht wordt aan muziek van o.a.: Mendelssohn, Wesley, Russell, Adams, Rinck, Rheinberger, Boëly, Schumann en Karg-Elert. Het orgel zal ingezet worden als concertinstrument, maar zal daarnaast een belangrijke dienst kunnen bewijzen bij vakscholing.

Dispositie van het Smits-orgel.

Dispositie 1862/1882.
Disposities: | Groot Manuaal | Bovenmanuaal | Positief | Pedaal |

(1) Betreft belangrijkste register-reconstructies
(2) Gereserveerd voor een Wijdgedekt 8’ of Prestant 4’
(3) Gereserveerd voor een Trompet 8’

Speelhulpen:

Tremulant PS

Tremulant BM

Zwel PS

Zwel BM

2 Combinaties PS

Koppelingen:

GM + BM

GM + PS

P + GM

P + BM

Omvang manualen: C - f’’’
Omvang pedaal: C - f’
Toonhoogte: a’ = 428

Betrokkenen

Zie verder via deze link   of naar pagina heringebruikname

Nadere informatie over het orgel kan verkregen worden bij de St. Stadsherstel en bij De Duif

(email: deduif@xs4all.nl  en info@stadsherstel.nl)