Het Smits-orgel.

--> naar de fotoreportage van het herstel van het Smits-orgel

--> fotoreportage heringebruikname 25 sept.2006

Monument in een monument ...

Het monumentale gebouw ´De Duif´ is een eveneens monumentaal orgel rijk, dat afkomstig is van de Brabantse orgelmakerij Smits. Het orgel is met 45 stemmen, verdeeld over 3 manualen en vrij pedaal, een van de grootste orgels van Smits. Het is tevens een van de weinige Smits-orgels buiten Brabant. De eerste bouwfase was in 1862-1864. De voltooiing kwam in 1882. Het is dan een van de laatste 19e eeuwse orgels in Nederland met een rugpositief.

In 1939 werd dit orgel als cultuurmonument aangemerkt, waarna een later omstreden restauratie en klankwijziging volgde. In 1973 bracht de gemeente Amsterdam haar Orgelnota uit om de Amsterdamse orgelcultuur te stimuleren. Het orgel in ´De Duif´ werd toen ingedeeld in de hoogste klasse: Superieur, klasse A. Helaas volgde toen niet de beoogde restauratie voor het toen al in slechte staat verkerende orgel.

Hoewel het orgel in 1985 uit zijn vervallen staat werd gehaald kon er pas vanaf 1995 aan volledige restauratie gedacht worden. Inmiddels was in opdracht van het Amsterdams Monumenten Fonds en in samenwerking met de toenmalige orgelcommissie van ´De Duif´ (Fons Ruitenbeek) een restauratieplan opgesteld. In mei 1997 werd het orgel geheel gedemonteerd door de orgelbouwfirma Gebr. Vermeulen BV te Weert. De demontage was noodzakelijk in verband met de op handen zijnde grondige restauratie van het kerkgebouw De Duif.

De aanzet tot de daadwerkelijke restauratie was weliswaargegeven, maar de feitelijke restauratie zou nog enige jaren op zich laten wachten..

Foto's van de demontage in 1997:

In 1999 wordt op oudejaarsdag de fusie tussen AMF en Stadsherstel Amsterdam bekrachtigd. Tijdens de officiele opening van de gerestaureerde Duif op 15 november 2002 wordt het contract voor de orgelrestauratie getekend door Wim Eggenkamp en vertegenwoordigers van Elbertse Orgelmakers BV en Flentrop Orgelbouw BV.

De restauratie is uitgevoerd onder begeleiding van Orgeladviseur: Dr A.A.M.J. (Ton) van Eck in samenwerking met: R.W. (Rudi) van Straten en Drs. W. (Wim) Diepenhorst van de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumentenzorg).

In 2005 werd het orgel weer opgeleverd door Flentrop, waarna de fa. Elberts de verdere intonatie verzorgde. Het resultaat na intonatie wordt door de rijkadviseur bij oplevering op 13 juli 2006 subliem genoemd.

In september 2006 werd het orgel feestelijk weer in gebruik genomen. Het orgel laat haar feestelijke klanken met rijke klankkleurschakering (46 registers) weer door de gewelven van de kerk klinken. Als belangrijk specimen van de unieke wijze waarop Smits gestalte gaf aan de klassieke Brabantse orgelbouw traditie neemt het een opvallende en bijzondere plaats in in noordelijk Nederland.

Het orgel: restauratie èn reconstructie.

Naast gebruikelijke restauratiewerkzaamheden vinden ook reconstructies plaats om het orgel terug te brengen in de aanleg van 1882. Het betreft de reconstructie van klank, mechaniek en windvoorziening.

Klankreconstructie.

De klank van het instrument werd in 1941-1942 ingrijpend veranderd met het idee er een universeel orgel van te maken. Naar toenmalige opvattingen moest het mogelijk zijn met één orgel muziek uit alle stijlperioden te vertolken, mits de voor die perioden typerende stemmen aanwezig waren. Aldus werd een flink aantal pijpen veranderd en of ingekort en hergebruikt om er ´nieuwe´ stemmen van te maken. Door deze wijzigingen werd echter de oorspronkelijke samenhang in de klankopbouw ernstig verstoord. Gelukkig zijn nagenoeg alle originele orgelpijpen nog aanwezig, zij het dus deels omgebouwd, zodat reconstructie van alle oorspronkelijke stemmen zeer goed uitvoerbaar is.

Slechts 142 van de 3321 pijpen moesten tijdens de restauratie weer worden bijgemaakt.

Bovendien werd het pedaal gecompleteerd, zoals de oorspronkelijke bouwers dit voor ogen hadden.

De restauratie was dus ook het uitgelezen moment  om dispositie en toonhoogte van 1882 te herstellen. Na meer dan 140 jaar was het instrument ook toe aan een compleet technisch hersel, waarbij na algehele demontage, windvoorziening laden en mechaniek volledig dienden te worden gerestaureerd.
Van de orgelstijl van Smits was destijds weinig bekend. In de laatste decennia is echter veel onderzoek verricht. De klank van dit orgel heeft als basis de synthese van Frans Smits sr. (1800-1876) tussen enerzijds de klassieke Brabants/Franse traditie en anderzijds de laat-18e eeuwse klassieke Zuid-Duits/Oostenrijkse traditie. Frans Smits jr. (1834-1918) week direct al in 1862-1864 af van het bestek en voegde elementen in uit de klassieke orgeltraditie van Silezië. Dit laatste gegeven kwam pas onlangs verrassend boven water uit het onderzoek van Hans van der Harst. In 1882 week Smits jr. opnieuw van het bestek af en voltooide het Bovenwerk af in de trant van de Franse romantiek.

Reconstructie mechaniek.

Het speelmechaniek vertoonde al in een vroeg stadium gebreken en speelde zeer zwaar. Reeds in 1896 werd het door de firma Adema gerestaureerd en veranderd. Ook werd er een pneumatische speelmachine ingebouwd om het spelen lichter te maken. De ware oorzaak van de problemen, verzakking van de orgelkas, werd echter nooit onderkend, waardoor het orgel toen moeilijk bespeelbaar bleef. Het mechaniek wordt nu weer naar de oorspronkelijke aanleg hersteld, zij het dat de mechaniekbalken met de draaipunten zwevend en verstelbaar worden gemaakt. De pneumatische speelmachine blijft alleen voor gekoppeld spel gehandhaafd.

Reconstructie windvoorziening.

Van de oorspronkelijk geplande 6 spaanbalgen werden er 3 geplaatst in 1863. Bij de voltooiing in 1882 werd een magazijnbalk geplaatst en vervielen de 3 spaanbalgen. Hiervan zijn er wel nog 2 aanwezig. Omdat gebleken is dat het orgel met enkel de magazijnbalg te weinig lucht krijgt, worden de oude spaanbalgen ook weer in functie gebracht. Een derde spaanbalg wordt gereconstrueerd naar voorbeeld van de oude spaanbalgen.

Het orgel in de toekomst.

Het orgel wordt uiterst geschikt geacht voor muziek uit de 2e helft van de 18e eeuw en 1e helft van de 19e eeuw. De herwaardering voor orgelmuziek uit deze periode is groeiend, terwijl er weinig orgels zijn die zich hier goed voor lenen. Met name composities van o.a.: Mendelssohn, Wesley, Russell, Adams, Rinck, Rheinberger, Boëly, Schumann en Karg-Elert komen hier extra tot haar recht.

Het orgel kan ingezet worden bij kerkdiensten, als concertinstrument, maar kan daarnaast een belangrijke dienst bewijzen bij vakscholing

Dispositie van het Smits-orgel.

Na restauratie 2006:

Groot Manuaal:

Prestant                   16

Bourdon                  16

Octaaf                       8

Portunaal                   8

Holpyp                      8

Open Quint               6

Octaaf                       4

Openfluit                   4

Quint                         3

Oct                            2

Mixtuur                      2    3-4 sterk

Cornet                       8      5 sterk

Trompet                     8

Positief:

Salicet                        8

Holpyp                       8

Quintadeen                 8

Vioolprestant              4

Dulcina                       4

Holfluit                       4

Piccolo                      2

Cornet                       3    sterk vanaf g o

Bourdon                    16   vanaf g o

Fagot Hobo                8 doorslaand

Bovenwerk:

Prestant                       8

Bourdon                     16

Viola da Gamba           8

Vox Celeste                 8

Holpyp                        8

Octaaf                         4

Gemshoorn                   4

Viola                            4

Violine                         2

Sesquialter                   1   - 2 sterk

Euphone                      16 doorslaand / Fagot

Clarinet                        8

Pedaal:

Major bas                   32

Prestant                      16

Violon                         16

Subbas                        16

Quint gedekt                12

Cello                             8  dan comp

wijd gedekt                   8

gedekt                          4

bazuin                          16

trompet                         8

gedekt fluit                    4

Ped. + Grootmanuaal   (P - I)

Ped. + Bovenwerk  (P - II)

Bovenwerk + Positief   (II - III)

Bovenwerk + Grootmanuaal  (I - III)

Bovenwerk + Positief  (Kupers)

Crescendotrede Bovenwerk

Crescendotrede Positief

Tremulant Positief

Bock ( = Tremulant bovenwerk)

Ped. + Grootmanuaal  (P - II)

Ped. + Bovenwerk ( P - I)

Grootmanuaal + Positief  (II - III)

Grootmanuaal + Bovenwerk (II - I)

Koppelingen:

| Disposities  | Inhoud Orgel  |

Betrokkenen

Opdrachtgever: Stadsherstel Amsterdam NV.

Orgeladviseur: Dr A.A.M.J. (Ton) van Eck - tit.organist van kathedrale basiliek St.Bavo te Haarlem

in samenwerking met:

R.W. (Rudi) van Straten en Drs. W. (Wim) Diepenhorst van de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumentenzorg)

Nadere informatie over het orgel kan verkregen worden bij De Duif

(email: deduif@xs4all.nl) en/of bij de St. Stadsherstel  -  Amsterdam